شهر بدون مانع

روزجهانی معلولان گرامی باد

امروز

باسمه تعالی

شهر بدون مانع

دکتر محمد کمالی

kamali@mkamali.com

( در طی دوهفته گذشته دو همایش در تهران برگزار شد که یکی مستقیم و دیگری غیر مستقیم به مفهوم " شهر بدن مانع " مرتبط بودند. اولی همایش " نقش سازمانهای غیر دولتی در توسعه شهری " بود که در مورد " نقش سازمانهای غیر دولتی معلولان برای رسیدن به شهر بدون مانع" سخن گفتم و دومی " همایش ملی مناسب سازی " بود که به همت بنیاد شهید و ایثاگران برگزار شد. به نظرم رسید که شاید هر دو به نوعی بدنبال " شهر بدون مانع " هستند و از منظرهای مختلفی بدان می نگرند . در مقاله زیر تلاش کردم تا این مفهوم را با تاکید بر ادبایت ناتوانی و معلولیت کمی روشن کنم. امید که مورداستفاده دوستان قرار گیرد.)

وضعیت جوامع انسانی در هزاره سوم با توجه به پیشرفتهای گسترده فن آوری و نیز علوم انسانی و اجتماعی به طور قابل ملاحظه ایی با دوران گذشته تفاوت کرده است. در همین روند، برخورد جوامع با شهروندان خود نیز به کلی دچار تغیرات اساسی شده است. دولتها اینک همچون گذشته نمی توانند نگاهی از بالا به مردم داشته باشند و حکمرانان ، آنان را همچون کسانی که باید تنها برآورنده نیازهای حکومت باشند، نگاه کنند.

حکومت ها در جوامع امروزی، باید خود نیزبسترسازو تامین کننده امکانات و برطرف کننده نیازهای مردمشان برای رسیدن به یک زندگی با کیفیت و حرکت در مسیر توسعه انسانی باشند. از این رو حکومتها باید به تمامی شهروندان خود نگاهی یکسان داشته باشند و تفاوتی بین آنها قائل نشوند، چه رسد به اینکه گروهی را نیز مورد غفلت قرار دهند و یا نادیده انگارند ، همانگونه که تاکنون اغلب جوامع در مورد برخی از گروههای شهروندان خود و در راس آنها گروه افراد دارای ناتوانی این چنین کرده اند.

برخورد با گروه معلولان تاریخچه ای بس طولانی دارد. اما مهمترین قسمت آن را باید از سال 1980 به بعد جستجو کرد. زمانی که مفاهیم حقوق انسانی ( بشر) در تعاریف و برخورد با آنان جلوه گر شد، این نگرش حتی در طبقه بندی افراد دارای معلولیت تاثیر گذاشت و به کلی طبقه بندی های قبلی را دگرگون ساخت. ازهمین منظر تعریف توانبخشی هم دچار تحول گردید و به جرات می توان گفت، تحولات این سالها زندگی بسیاری از افراد دارای ناتوانی را دگرگون ساخت.

دو عامل اصلی در این محدوده بر تعاریف و طبقه بندی ها تاثیر گذاشت که عبارتند از: حمایت از حقوق انسانی (بشر) و دوم مفهموم " مساوی سازی فرصتها" . این دو مفهموم در شیوه جدید برخورد با افراد دارای ناتوانی، اصلی نرین عوامل بوده اند. مفهموم "مساوی سازی فرصتها" ، یک مفهموم کلیدی است که در سالهای انتهایی قرن بیستم در ادبیات جهانی به ویژه در مجامع بین المللی و سازمان ملل متحد مورد استفاده قرار گرفت. بر اساس این مفهوم تمام جوامع نسبت به همه شهروندان خود التزام خواهند داشت تا در همه زمینه های آموزشی، بهداشتی، ارتباطات، مسکن، زندگی مدنی و سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی و... زمینه های برقراری فرصت های مساوی برای همه را فراهم کند. در این صورت، گروهی از افراد جامعه مورد غفلت قرار نخواهند گرفت و نگاه جامعه به افرادی که ممکن است به دلایلی همچون دیگران نباشند یا رفتار نکنند، نگاه یکسان و بدون تبعیضی خواهد بود. تاریخچه معلولیت و ناتوانی سرشار از بیان این گونه تبعیض ها است که در طول تاریخ ، حتی تاریخ معاصر نسبت به آنها اعمال شده است. موضوع دوم، توجه به حقوق انسانی (بشر)، با نگاهی به وظایف متقابل دولتها و مردم در این زمینه، شرایطی را فراهم نمود که باز هم بر نگاه تبعیض آمیز موجود خط بطلانی کشیده شود تا افراد در جوامع بتوانند از حقوق مساوی و برابر در مقابل قانون در جامعه برخوردار شوند.

بدین ترتیب، توانبخشی به عنوان یکی از مهمترین موضوعات مورد توجه برای افراد دارای ناتوانی بجای ماهیتی کلنیکی و پزشکی، دارای ماهیتی اجتماعی و انسانی شد که بر اساس آن حتی در تعریف خود، خواستار مداخله در نظامهای احتماعی برای بستر سازی حضور افراد معلول در جوامع گردید و از دولتها خواست تا در برخی موارد از جمله در حیطه آموزش، سلامت، توانبخشی، ارتباطات، ایاب و ذهاب، زندگی مدنی و استقلال و خودکفایی اقتصادی توجه ویژه ایی به افراد دارای ناتوانی معمول دارند تا آنها نیر بدین وسیله به سطح افراد عادی حامعه برسند. گاهی این توجه ویژه از سوی برخی مورد سوال قرار میگیرد، اما پاسخ آن است که در صورت اعمال این چنین توجهاتی، تازه افراد دارای ناتوانی و افراد عادی در جوامع ، در سطحی یکسان از خدمات قرار خواهند گرفت.

بعد از جنگ جهانی دوم باقی ماندن تعداد زیادی از افراد دارای ناتوانی و معلولیت در اروپا و آمریکا باعث شکل گیری شهرک های اختصاصی برای آنان شد که تلاش می شد زندگی راحتی را برای آنان فراهم نماید. حضور و زندگی در چنین شهرکهایی یا در اطراف شهرها، علیرغم آنکه سهولت هائی را برای آنان فراهم نمود، اما به تدریج خصلتهای انسانی و خلق و خوی زندگی در کنار دیگران باعث شد تا معلولان درخواست کنند تا به درون شهرها برگردند، همزمان در محیط های علمی ، سیاسی و صنفی نیز بحث های مهمی در گرفت که اساس آنها بر این بود تا به تفکر " جداسازی " پایان دهند. تفکری که قرنها بر این حیطه حکمفرما بود. مفاهیمی چون ((توانبخشی مبتنی بر جامعه)) ، ((عادی سازی)) ، ((مساوی سازی فرصتها)) ، ((قوانین استاندارد)) ، (( آموزش برای همه ))، ((آموزش تلفیقی)) ، ((آموزش فراگیر)) در مقابل ((آموزش ویژه)) ، ((مناسب سازی)) ، (( یک جامعه برای همه)) و این روزها ((شهر بدون مانع)) و ... همه در یک صفت مشترکند و آن احیای زندگی دوباره افراد دارای ناتوانی درون جامعه عادی است و حرکت به سمت آنکه تمامی افراد حامعه امکان حضور و بهره مندی از تمامی امکانات جامعه را داشته باشند.

((شهر بدون مانع)) یکی از آن مفاهیمی است که به نظرم نه تنها می تواند به معلولان زندگی جدیدی ببخشد بلکه برای تمامی اقشار جامعه نیز پیام آور محیط سالمی برای زندگی است. در نگاه مفهومی به ((شهر بدون مانع)) مشخص است که واضعان آن ،تنها نظر به موقعیت فیزیکی شهر نداشته اند و آنچه در ادبیات موضوع مطالعه می کنید، زیربنای ((مساوی سازی فرصتها)) ونگاه ((حقوق انسانی)) درساخت این مفهموم نقش عمده ایی داشته است . در" شهر بدون مانع" ، هم امکانات به تساوی و عدالت در اختیار همه افراد و بهره گیران قرار خواهد گرفت و فرد یا گروهی از اقشار جامعه به تناسب توع عملکرد، رفتار با ظاهر خود به عدم امکان استفاده محکوم نخواهد شد. در طراحی ها و مدیریت شهری این دسترسی از سوی همه برنامه ریزان و دست اندرکاران اجرایی پذیرفته شده است. نگاه انسانی به شهر، شرایطی را فراهم می سازد که دیگر کسی به دنبال ((مناسب سازی)) نباشد، همانگونه که وقتی از((آموزش فراگیر)) صحبت می شود به ((آموزش ویژه)) و حتی ((آموزش تلفیقی)) دیگر نیازی نیست. وقتی از ((یک جامعه برای همه سنین)) سخن به میان می آید از " رسیدگی ویژه و خاص به سالمندان" حرفی درمیان نیست. این روزها مفهوم ((شهر بدون مانع)) به شدت در بین جوامع مورد توجه قرار گرفته است و یکی از نمونه های در دسترس آن ((دهکده المپیک آتن)) بود که به مناسبت المپیک 2004 آماده گردید. اینک قرار است شهر پکن نه فقط دهکده المپیک آن، در سال 2008 به عنوان شهر بدون مانع آماده شود در سال 2010 یکصدمین شهر بدون مانع در چین به بهره برداری خواهد رسید. در سخنرانی خود در همایش " نقش سازمانهای غیر دولتی در توسعه شهری" پیشنهاد کردم تا مسئولان شهر تهران در کنار شعار ((تهران،شهر اخلاق)) ، شعار((تهران،شهر بدون مانع)) را هم مطرح کنند و برای رسیدن به آن تلاش کند. امید که ما هم در این مسیر گام برداریم و در آینده شاهد شهری بدون مانع ا زهمه جهت باشیم....

بازگشت به فهرست مقالات